Gazeta Podatkowa nr 64 (896) z dnia 9.08.2012

Co trzeba wiedzieć o odsetkach za opóźnienie w zapłacie?

Odsetki stanowią określony procent należności głównej lub kapitału, wyrażony najczęściej w skali rocznej (czasami także w ujęciu miesięcznym lub dziennym), będący formą wynagrodzenia za możliwość korzystania w określonym czasie z należnych wierzycielowi lub przez niego udostępnionych pieniędzy. W przypadku odsetek za opóźnienie dochodzi aspekt sankcji i zryczałtowanego odszkodowania za uchybienie terminowi zapłaty.

Zasadą jest, że odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu (art. 359 § 1 Kodeksu cywilnego). Odsetki za opóźnienie mają natomiast swoją podstawę w ustawie, a dokładniej w art. 481 § 1 K.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Odsetki za opóźnienie, w przeciwieństwie do odsetek kapitałowych (oprocentowania), należą się wierzycielowi nawet wówczas, gdy umowa ich nie przewiduje. Zbyteczne jest więc zastrzeganie w umowach, co w praktyce często ma miejsce, że w przypadku opóźnienia z zapłatą sprzedawcy, wykonawcy czy pożyczkodawcy należeć się będą ustawowe odsetki za opóźnienie. Takie zastrzeżenie miałoby sens wówczas, gdyby strony chciały wprowadzić inną wysokość odsetek aniżeli ustawową, czyli w razie zastrzeżenia odsetek umownych. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, wówczas należą się odsetki ustawowe.

Kiedy należą się odsetki?

Jak sama nazwa wskazuje, odsetki za opóźnienie należą się wierzycielowi oczekującemu na spełnienie przez kontrahenta świadczenia pieniężnego dopiero po terminie jego wymagalności (terminie zapłaty). Pewnym wyjątkiem są tutaj jednak odsetki w transakcjach handlowych.

Powyższe oznacza, że w celu ustalenia okresu początkowego opóźnienia w zapłacie, a tym samym powstania roszczenia o zapłatę odsetek (za każdy dzień powstaje osobne roszczenie odsetkowe) należy prawidłowo określić termin płatności. Termin płatności wyznacza końcowy moment (dzień), do którego dłużnik nie popada w opóźnienie lub w zwłokę. Odsetki za opóźnienie mogą więc być naliczane dopiero od dnia następującego po terminie płatności (włącznie). Sprawa wydawałoby się dość prosta, a jednak taka do końca nie jest. Istnieją bowiem pewne zasady obliczania terminów, których należy się trzymać.

Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia. Jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło.

Inne zasady liczenia terminów obowiązują w przypadku terminów dłuższych aniżeli oznaczone w dniach. Jeżeli bowiem mamy do czynienia z terminem oznaczonym w tygodniach, miesiącach lub latach, wówczas koniec terminu przypada wraz z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu. Gdyby zaś takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca (np. 28 lutego).

Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

Dniem ustawowo wolnym od pracy w rozumieniu Kodeksu cywilnego nie jest sobota. Zatem gdyby strony ustaliły, że zapłata ceny ma nastąpić w terminie do 25 sierpnia 2012 r., to uznanie rachunku bankowego sprzedawcy dopiero w poniedziałek 27 sierpnia 2012 r. będzie oznaczało dwudniowe opóźnienie, za które kupujący może żądać odsetek.

Z kolei gdyby termin płatności miał przypadać zgodnie z umową w dniu 26 sierpnia 2012 r., to będzie on przypadał w poniedziałek 27 sierpnia 2012 r. Zatem odsetki za opóźnienie w takim wypadku można liczyć dopiero od 28 sierpnia.

Odsetki za opóźnienie czy za zwłokę?

W praktyce obrotu gospodarczego nierzadko zamiast "odsetek za opóźnienie" pojawia się określenie "odsetki za zwłokę". W ujęciu potocznym chodzi o to samo, jednak w języku prawniczym to drugie określenie budzi już wątpliwości i może nie być przypadkowe. Ze zwłoką dłużnika mamy bowiem do czynienia dopiero wówczas, gdy niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia nastąpiło na skutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Przy opóźnieniu nie ma takiego wymogu.

Przedawnienie odsetek

Odsetki należą do świadczeń okresowych, dlatego niezależnie od tego, czy przysługują przedsiębiorcy, czy osobie nieprowadzącej działalności gospodarczej, przedawniają się z upływem 3 lat. Przy czym nie wszystkie naraz, lecz po kolei za każdy dzień osobno, bowiem roszczenia o odsetki za każdy dzień powstają oddzielnie. Jednakże jako roszczenie uboczne należności odsetkowe przedawniają się najpóźniej z chwilą przedawnienia roszczenia głównego (np. wraz z ceną sprzedaży przysługującą przedsiębiorcy już po 2 latach).

Rodzaje odsetek

Odsetki za opóźnienie można podzielić na:

» ustawowe odsetki za opóźnienie;

Odsetki w wysokości ustawowej należą się wierzycielowi niejako automatycznie. Umowa nie musi ich określać ani nawet o nich wspominać. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się właśnie odsetki ustawowe. Wysokość odsetek ustawowych ustala Rada Ministrów w drodze rozporządzenia, kierując się koniecznością zapewnienia dyscypliny płatniczej i sprawnego przeprowadzania rozliczeń pieniężnych, biorąc pod uwagę także wysokość rynkowych stóp procentowych oraz stóp procentowych Narodowego Banku Polskiego. Aktualnie stopa odsetek ustawowych wynosi 13% w stosunku rocznym i wynika z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4 grudnia 2008 r. (Dz. U. nr 220, poz. 1434).

» umowne odsetki za opóźnienie;

Odsetki umowne wyłączają zastosowanie ustawowej wysokości odsetek za opóźnienie. W tym wypadku jednak strony muszą w umowie uregulować ich wysokość według przyjętej przez nich skali (roku, miesiąca, dnia). Ustawodawca nie zezwala jednak na pełną dowolność w zakresie stopy umownych odsetek za opóźnienie. Ich górny pułap wyznaczają tzw. odsetki maksymalne, o których niżej.

Przykład klauzuli odsetkowej:

"W razie opóźnienia zamawiającego z zapłatą wynagrodzenia, wykonawca będzie mógł żądać zapłaty odsetek za opóźnienie w wysokości 19% w skali roku".

» odsetki maksymalne;

Pojęcie odsetek maksymalnych pojawiło się w polskim systemie prawa dopiero w dniu 20 lutego 2006 r. wraz z wejściem w życie tzw. ustawy antylichwiarskiej. Wprowadziła ona nowe regulacje do Kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego.

Zatem wysokość odsetek maksymalnych w czasie jest również zmienna (podobnie jak odsetek ustawowych) i są one kształtowane przez decyzje Rady Polityki Pieniężnej w przedmiocie stóp procentowych banku centralnego w Polsce. W praktyce zmiany te następują dużo częściej niż wysokość odsetek ustawowych. Począwszy od 10 maja 2012 r. stopa lombardowa wynosi 6,25%. Oznacza to, że odsetki maksymalne stanowią w ujęciu rocznym 25%.

Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych (np. gdyby strony zastrzegły odsetki na poziomie 30% rocznie), to należą się odsetki maksymalne (aktualnie 25% w skali roku).

Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego.

» odsetki w transakcjach handlowych

Odsetki w transakcjach handlowych, czyli w umowach, których przedmiotem jest odpłatne dostarczanie towaru lub odpłatne świadczenie usług, jeżeli strony tej umowy zawierają ją w związku z wykonywaną przez siebie działalnością gospodarczą lub zawodową, mogą być ustawowe lub skarbowe. Te pierwsze należą się nawet za okres wcześniejszy niż opóźnienie dłużnika. Ma to zapobiegać zbyt długim terminom płatności.

W przypadku gdy strony w umowie przewidziały termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, wierzyciel może żądać odsetek ustawowych za okres począwszy od 31. dnia po spełnieniu swojego świadczenia niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku, do dnia zapłaty, ale nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia pieniężnego.

Odsetki za opóźnienie nie mogą przekraczać w stosunku rocznym czterokrotności stopy lombardowej NBP, czyli obecnie 25% (odsetki maksymalne).

Jeśli natomiast dłużnik w terminie określonym w umowie albo wezwaniu, nie dokona zapłaty na rzecz wierzyciela, który spełnił określone w umowie świadczenie niepieniężne, temu drugiemu przysługują odsetki w wysokości odsetek za zwłokę od zaległości podatkowych (odsetki skarbowe), czyli obecnie 14,5% w stosunku rocznym, chyba że strony uzgodniły wyższe odsetki. Odsetki te mają w tym wypadku charakter odsetek za opóźnienie, bowiem należą się za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty.

Odsetki w fakturze VAT

Spółka zamówiła wykonanie remontu elewacji. Umowa o dzieło nic nie mówiła o odsetkach za opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia. Jednak na fakturze wykonawca zastrzegł, że za każdy dzień opóźnienia należą się odsetki w wysokości 0,1% dziennie. Czy taki zapis nas obowiązuje?

NIE, i to z dwóch względów. Po pierwsze, żadna ze stron nie może jednostronnie (bez zgody drugiej strony) narzucić umownej wysokości odsetek za opóźnienie. Zastrzeżenie dotyczące odsetek może się co prawda znaleźć w treści faktury, lecz powinno odzwierciedlać to, co strony postanowiły w umowie. Może być również tak, że jedynym dokumentem stwierdzającym fakt zawarcia umowy jest właśnie faktura. Gdyby została ona przyjęta (podpisana) przez kontrahenta bez sprzeciwu co do umownych odsetek, postanowienie to obowiązywałoby obie strony.

Po drugie, na chwilę obecną prawo zakazuje stosowania odsetek w wysokości wyższej niż 25% w skali roku (odsetki maksymalne, o których mowa w art. 359 § 2¹ Kodeksu cywilnego). Tyle aktualnie wynosi czterokrotność stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego. Tymczasem wskazana na fakturze stopa odsetek w skali roku dałaby niedozwoloną wartość 36,5%. Zastrzeżenie wyższych niż maksymalne odsetek (o ile jest ważne) ma ten skutek, że wierzycielowi należą się tylko i wyłącznie owe odsetki maksymalne (art. 359 § 2² K.c.).

Podwójne odsetki

Spółka chce pożyczyć 10.000 zł innej firmie na wysoki procent. Oprocentowanie pożyczki płatne ma być łącznie z kapitałem, a w razie opóźnienia cała zaległość łącznie z odsetkami kapitałowymi ma podlegać odsetkom za opóźnienie. Czy można w ten sposób łączyć odsetki?

NIE. W zasadzie w prawie polskim obowiązuje tzw. zakaz anatocyzmu, czyli zakaz uzgadniania w umowie, że w razie opóźnienia w zapłacie należnych odsetek od świadczenia podstawowego (tu: odsetek kapitałowych od pożyczki) zostaną one również oprocentowane. Inaczej mówiąc, nie można umówić się na przyszłość, że za odsetki za opóźnienie (czy to ustawowe, czy umowne) lub za odsetki kapitałowe (np. od pożyczki) należeć się będą kolejne odsetki, gdy te pierwsze nie zostały w określonym terminie uiszczone. Celem tego zakazu jest ochrona dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami.

Jednakże istnieją trzy wyjątki od zakazu kumulowania odsetek. Po pierwsze, od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa. Po drugie, jest to dopuszczalne także w sytuacji, gdy po powstaniu zaległości (a nie z góry przy zawarciu umowy) strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Trzeci wyjątek dotyczy pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.)

Ustawa z dnia 12.06.2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. nr 139, poz. 1323 ze zm.)